حضرت مهدی علیه‌السلام، ناظر و گواه بر بندگان
یکم: شاهد الاهی بر بندگان
«شاهدک على عبادك»؛1
«گواه تو بر بندگانت.»
لغت:
«شاهد» اسم فاعل از ماده‌ی «شهود» به معنای « حاضر بودن و گواه بودن» است. لذا «شاهد» به معنای «حاضر و گواهی دهنده» است.2
شرح:
یکی دیگر از صفات حضرت مهدی علیه‌السلام، «شاهدک على عبادك» است که با توجه به معنای لغوی واژه‌ی «شاهد»، دو مفهوم برای این صفت قابل ذکر است:
1- امام عصر علیه‌السلام گواه بر رفتار و گفتار خلق خدا هستند.
2- امام عصر علیه‌السلام آگاه و ناظر بر رفتار و گفتار خلق خدا هستند.
1 - امام عصر علیه‌السلام گواه بر رفتار و گفتار خلق خدا
به طور مسلم تمامی انبیا و اوصیا بر رفتار و گفتار امت‌های خود گواه بوده‌اند که تا قیامت، شهادت خود را به خلق، اعلام کنند؛ چنانکه در آیات بسیاری اشاره شده که خداوند در میان هر امتی کسی را به عنوان شاهد قرار داده تا در روز قیامت بر آنها احتجاج کند. امام صادق علیه‌السلام در ذیل آیه‌ی: «فكيف إذا جئنا من كل أمة بشهيد وجئنا بك على هؤلاء شهيدا» : (نساء: ۴۱) « پس چگونه است [حالشان] آنگاه که از هر امتی گواهی آوریم، و تو را بر آنان گواه آوریم؟» می فرمایند:
«نزلت في أمة محمد خاصه، في كل قرن منهم إمام منا شاهد عليهم، و محمد شاهد علينا»3
«(این آیه) تنها درباره‌ی امت محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله نازل شده، در هر قرنی امامی از ما بر آنها شاهد و ناظر است و محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله گواه بر ماست».
بنابراین از آیات و روایات به خوبی استفاده می شود که در هر زمان و برای هر امتی، خداوند افرادی معصوم از خطا و اشتباه قرار داده است تا در روز قیامت به اعمال آنان گواهی دهند، که این شاهدها، رسول خدا و ائمه‌ی معصومین علیهم‌السلام هستند. استفاده‌ی دیگر این که شاهد بر امت باید از جنس بشر باشد4 و در هر زمان یکی باشد،5 و به استناد آیه‌ی:
«و يقول الذين كفروا لست مرسلا قل كفى بالله شهيدا بيني و بينكم و من عنده علم الكتاب»: (رعد: ۴۳)
«و کسانی که کافر شدند می گویند: تو فرستاده نیستی، بگو خدا و آن کس که نزد او علم کتاب است کافی است، میان من و شما گواه باشد.»
دارای علم کتاب باشد.6
2- امام عصر گاه و ناظر بر رفتار و گفتار خلق خدا
بنابر آنچه در قرآن مجید و روایات معصومین علیهم‌السلام آمده است، همه‌ی امامان، از جمله امام مهدی از اعمال و رفتار ما آگاه هستند.
قرآن کریم می‌فرماید:
«و قل اعملوا فسيرى الله عملكم و رسوله و المؤمنون»: (توبه: ۱۰۵)
«و بگو: {هرکاری می‌خواهید} انجام دهید، که به زودی خدا و پیامبر او و مؤمنان در کردار شما خواهند دید.»
بر اساس احادیث رسیده، در این آیه مراد از مؤمنان، ائمه‌ی هدی علیهم‌السلام هستند.7
امام صادق علیه‌السلام می‌فرمایند:
«هر صبحدم اعمال بندگان، بندگان نیکوکار و بدکار، به پیامبر خدا عرضه می‌شود، بنابراین مراقب اعمال خود باشید، و همین است گفتار خداوند که می‌فرماید: هر کاری می‌خواهید انجام دهید، به زودی خدا و رسولش عمل شما را خواهند دید».8
اعمال شایسته و ناشایست بندگان در هر زمان به دیده‌ی امام بر حق همان زمان می‌رسد و امروز حضرت مهدی علیه‌السلام به اذن خدا، ناظر و شاهد اعمال ماست. بنابراین اصل آگاهی امام از اعمال و رفتار ما امری مسلم است که این علم و آگاهی به اعمال و رفتار ظاهری ما منحصر نمی‌شود، بلکه آن بزرگوار از نیت‌های ما هم آگاه است. شایان ذکر است چنان که اعتقاد به معاد، ما را از انجام هر کار زشت نهی می‌کند، اعتقاد به این که امام زمان بر اعمال ما آگاهی می‌یابند و بر رفتار ما نظارت دارند، عامل مهمی برای اصلاح فرد و جامعه خواهد بود. چگونگی حصول این آگاهی برای امام عصر از راههای مختلفی است. از جمله این که ملائکه بر امام نازل می شوند و نامه‌ی اعمال بندگان را به حضرت عرضه می‌کنند. بنابر روایات، هفته‌ای دو بار روزهای دوشنبه و پنج شنبه، نام‌ی اعمال بندگان به رسول خدا و ائمه علیهم‌السلام عرضه می‌شود9 و آن بزرگواران با دیدن اعمال نیک، نه تنها خوشحال می‌شوند،10 بلکه در حق نیکان نیز دعا می‌کنند.11
بنابراین از مجموع آیه‌ی ۱۰۵ سوره‌ی توبه و روایات مذکور می‌توان استنباط کرد که اخبار غیبی بر ائمه نازل می‌شود و ناظر بودن آن بزرگواران بر اعمال بندگان، نوعی اخبار غیبی است که در اختیارشان قرار می‌گیرد.
دوم: ديده‌ی خداوند
«عين الله في خلقه»،12
«دیده‌ی خداوند در میان خلقش.»13
لغت:
معنای اصلی واژه‌ی «عين»، «چشم» و جمع آن «أعین» و «عيو ن» است. این واژه معانی گوناگون با دیدگاه های مختلف، و از چشم که عضوی از بدن است، و نیز برای روزنه‌ی مشک آب و توشه‌دان که تشبیهی به چشم و ریزش آب از آن است، استعاره می‌شود. واژه‌ی «عين» به معنای «جاسوس، مراقب و ناظر به چیزی» نیز آمده است و تجسس کننده را از این جهت «عين» گویند که تشبیهی در نظر کردن و نگریستن با چشم است. منبع و چشمه‌ی آب را هم «عين» می‌گویند که تشبیهی است به آبی که در چشم است.14
در صفات فوق، امام عصر علیه‌السلام به عنوان «چشم و دیده‌ی بینای خداوند» معرفی شده‌اند که البته اطلاق صفت «عين الله» بر همه‌ی ائمه شایع است؛ چنانکه امیرالمؤمنین فرمودند: «أنا علم الله... و عين الله الناظرة.»15 امام باقر علیه‌السلام ضمن حدیث دیگری می فرمایند:
«نحن عين الله في خلقه».16
چشم، وسیله‌ی دیدن در انسان است و اگر کسی بخواهد شاهد و ناظر بر اعمال دیگران باشد، به وسیله‌ی چشم این افعال را انجام می دهد. خداوند متعال امامان معصوم علیهم‌السلام را از جانب خود به عنوان شاهد و ناظر بر مخلوقات قرار داده است تا در قیامت نسبت به عملکرد آنان شهادت دهند. از این رو احتمال دارد تعبير «عين الله» از این جهت بر ایشان اطلاق شده باشد.17 بنابراین امام مهدی علیه‌السلام چشم خداوند در میان بندگان و در بین خلق است. ایشان به اذن خداوند این قدرت را دارد که بر امور خلق نظارت داشته و بر اعمال آنان بینا باشد، البته منظور این نیست که خداوند برای شاهد و ناظر بودن خود بر اعمال بندگان، نیاز به برگزیدگانش دارد؛ هرگز چنین نیست! خداوند بدون آنکه آنان را شاهد بر بندگان خود قرار دهد، آگاهی و نظارت کامل بر ظاهر و باطن اعمال بندگان دارد، اما علاوه بر آنکه خود شاهد است، آن بزرگواران را هم به عنوان شاهد و ناظر قرار داده است.
لیلا خلیلیان فر، اوصاف حضرت حجت علیه السلام در ادعیه و زیارات، ص 114
1- طوسی، مصباح المتهجد، ص ۴۰۹؛ سید بن طاووس، جمال الأسبوع، ص ۵۰۷؛ بحارالانوار، ج۹۲، ص ۳۳۰ و ۳۳۳ و ج ۹۹، ص ۱۱۲ و ج ۹۹، ص ۱۰۰.
2- جوهری، الصحاح، ج ۱، ص ۳۷۱؛ فیروز آبادی. قاموس، ج ۱، ص ۲۸۸.
3- کلینی، کافی، ج ۱، ص ۱۹۰.
4- نحل: ۸۹.
5- زیرا در آیه فوق از صیغه‌ی مفرد استفاده شده است: «شهيد»
6- کلینی، کافی، ج ۱، ص ۲۲۹.
7- ر.ک: کلینی، کافی، ج ۱، ص ۲۱۹.
8- همان.
9- طوسی، التبيان في تفسير القرآن، ج ۵، ص ۲۹۵.
10- صفار، بصائر الدرجات، ص ۴۲۶.
11- کلینی، کافی، همان
12- سیدبن طاووس، جمال الأسبوع، ص ۳۷؛ بحارالانوار، ج ۹۹، ص ۲۱۵.
13- «عينك في عبادك؛ دیده‌ی تو درمیان بندگانت.» مصباح المتهجد، ص ۶۱؛ بحارالانوار، ج ۸۳، ص۶۲. «عين الناظرة بإذنك؛ دیده ی بینای تو به اذنت.» مصباح المتهجد، ص ۴۰۹؛ بحارالانوار، ج ۹۹، ص ۱۱۲. «عين الناظرة على بریتك؛ دیده‌ی بینای تو بر آفریده‌هایت.» جمال الأسبوع، ص ۵۰۷؛ بحارالانوار، ج۹۲، ص ۳۳۰. «عينک الناظرة في بريتك؛ دیده‌ی بینای تو در میان آفریده‌هایت.» جمال الاسبوع، ص ۵۱۳؛ بحارالانوار، ص ۳۳۳. «عينك في أرضك؛ دیده‌ی تو در زمینت.» بحارالانوار، ج ۹۹، ص ۱۰۲. «عين الحياة؛ چشمه‌ی حیات.» جمال الأسبوع، ص ۳۷؛ بحارالانوار، ص ۲۱۵.
14- راغب اصفهانی، مفردات.
15- صدوق، التوحید، ص ۱۶۷
16- کلینی، کافی، ج ۱، ص ۱۴۳ .
17- مجلسی، بحارالأنوار، ج ۲۴، ص ۲۰۲.
